Na czym polega AI Literacy? Kluczowe kompetencje w erze nowych mediów

Sztuczna inteligencja (AI) coraz wyraźniej przenika nasze codzienne życie. Jak zauważa World Economic Forum, AI „przestała być jedynie technologiczną nowinką – jest już wszechobecną siłą zmieniającą sposób, w jaki żyjemy, pracujemy i uczymy się” [1].

W praktyce oznacza to, że niemal każdy z nas – świadomie lub nie – korzysta dziś z systemów opartych na algorytmach uczących się na podstawie danych: od asystentów głosowych i chatbotów obsługi klienta, po spersonalizowane rekomendacje treści, inteligentne urządzenia w domach i narzędzia generatywne, takie jak ChatGPT.

Jej wpływ nie ogranicza się już do środowisk specjalistycznych – AI aktywnie kształtuje codzienne doświadczenia ludzi na całym świecie. Wspiera nauczycieli i uczniów, umożliwiając bardziej spersonalizowaną edukację. Pomaga lekarzom analizować dane diagnostyczne. Usprawnia logistykę, optymalizuje procesy biznesowe, przekształca modele pracy i wyznacza nowe standardy produktywności. AI zmienia funkcjonowanie przedsiębiorstw z podobną siłą, z jaką kiedyś zrobiły to komputery.

Dlatego umiejętność korzystania z AI staje się równie istotna jak czytanie, pisanie czy podstawowa znajomość matematyki. Nie chodzi tylko o rozumienie, „jak to działa”, ale o to, by wiedzieć, co z tą wiedzą zrobić – jak zadawać pytania, jak interpretować odpowiedzi, jak ocenić ryzyko i wartość.

Brak adaptacji do tych zmian oznacza nie tylko technologiczne wykluczenie, ale także rosnącą przepaść społeczną, ekonomiczną i kompetencyjną – zarówno dla pojedynczych jednostek, ale także całych organizacji i społeczności.

W tym artykule przyjrzymy się, czym jest AI Literacy – zdefiniujemy to pojęcie, omówimy jego kluczowe komponenty, pokażemy, dlaczego ma dziś tak duże znaczenie, oraz wskażemy praktyczne kierunki rozwoju tych kompetencji.

Co to jest AI Literacy?

AI Literacy, czyli podstawowe kompetencje w zakresie sztucznej inteligencji, to zestaw umiejętności i wiedza, która pozwala ludziom nie tylko skutecznie korzystać z systemów opartych na AI, ale przede wszystkim rozumieć, oceniać i świadomie z nimi współdziałać.

W praktyce oznacza to zdolność do:

• rozpoznawania, gdzie i jak wykorzystywana jest AI w codziennym życiu i pracy,
• zrozumienia podstawowych zasad jej działania,
• świadomej oceny wyników generowanych przez AI,
• uwzględniania ograniczeń, uprzedzeń algorytmicznych oraz aspektów etycznych,
• podejmowania odpowiedzialnych decyzji w kontekście rosnącej automatyzacji.

Według IBM biegłość w AI to zdolność do zrozumienia możliwości, ograniczeń i ryzyk związanych z AI oraz wykorzystywania jej w sposób praktyczny i odpowiedzialny[2]. Z kolei organizacja Digital Promise podkreśla, że AI Literacy obejmuje wiedzę i umiejętności pozwalające na bezpieczne, etyczne i świadome funkcjonowanie w coraz bardziej cyfrowym świecie [3].

Co istotne, AI Literacy nie jest dziś wyłącznie kwestią dobrej praktyki – staje się także obowiązkiem prawnym. W świetle unijnego rozporządzenia AI Act, które reguluje rozwój i wykorzystywanie systemów sztucznej inteligencji w UE, edukacja w zakresie AI została jasno wskazana jako kluczowy element bezpiecznego i odpowiedzialnego wdrażania tych technologii.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. e AI Act, obowiązek zapewnienia odpowiednich umiejętności, szkoleń i wsparcia w zakresie korzystania z systemów sztucznej inteligencji – niezależnie od poziomu ryzyka – spoczywa zarówno na dostawcach, jak i na podmiotach je stosujących. Obowiązek ten dotyczy całego personelu zaangażowanego w projektowanie, wdrażanie i eksploatację takich systemów [4]. Rozporządzenie podkreśla również znaczenie świadomości ryzyk, ograniczeń oraz etycznych implikacji działania AI – a więc obszarów wchodzących w zakres pojęcia AI Literacy.

W efekcie AI Literacy przestaje być wyłącznie kompetencją przyszłości – staje się warunkiem zgodności z prawem i fundamentem odpowiedzialnego korzystania z technologii, który każda instytucja i organizacja musi wziąć pod uwagę już dziś.

Podstawowe komponenty AI Literacy

AI Literacy to nie pojedyncza umiejętność, lecz zestaw powiązanych ze sobą kompetencji i postaw niezbędnych do etycznego i świadomego korzystania z systemów sztucznej inteligencji. Choć różne instytucje proponują odmienne ramy, większość z nich wskazuje na cztery główne filary:

1. Zrozumienie, czym jest AI i jak działa

Obejmuje podstawową orientację w działaniu systemów AI: czym jest algorytm, jak działa uczenie maszynowe, czym różni się AI ogólna od wąskiej. Nie chodzi o to, by każdy użytkownik był specjalistą – chodzi o rozumienie mechanizmów, które decydują o tym, jak AI przetwarza dane, rozpoznaje wzorce i podejmuje decyzje.

Ważne jest również:

• umiejętność identyfikacji technologii wykorzystujących AI,
• identyfikowanie typów zadań, w których AI sprawdza się dobrze, i takich, gdzie zawodzi,
• rozumienie ograniczeń – AI nie „rozumie” w ludzkim sensie, lecz działa na podstawie danych i statystycznych zależności.

Ten komponent tworzy fundament dla podejmowania decyzji o tym, kiedy korzystać z AI, a kiedy lepiej zaufać ludzkiemu osądowi.

2. Użycie i zastosowanie AI w praktyce

Dotyczy praktycznego korzystania z narzędzi AI w różnych kontekstach – od pracy biurowej, przez edukację, po życie codzienne. Kluczowe są tutaj takie umiejętności jak:

• skuteczne korzystanie z chatbotów i asystentów AI (np. ChatGPT, Claude, Copilot),
• efektywne posługiwanie się systemami wspierającymi analizę danych, prognozowanie czy rozpoznawanie wzorców,
• umiejętność tworzenia precyzyjnych zapytań (prompt engineering) oraz formułowanie trafnych poleceń dla różnych typów systemów AI,
• świadomość możliwości i ograniczeń AI,
• znajomość kontekstu zastosowania technologii, w tym jej wpływu na procesy decyzyjne i wartość, jaką może wnosić.

Chodzi tu nie tylko o „klikanie”, ale o rozumienie, co robi system, na podstawie czego działa i jaką wartość może wnieść. Równie ważna jest świadomość, że to człowiek – nie algorytm – decyduje, jak AI ma działać: dobiera dane, wybiera modele i ustala kryteria.

3. Krytyczna ocena wyników generowanych przez AI

To jeden z najważniejszych aspektów biegłości w AI. Obejmuje zdolność:

• oceny jakości i wiarygodności wyników generowanych przez AI,
• rozpoznawania stronniczości, uprzedzeń i braków w danych,
• krytycznego myślenia, szczególnie w kontekście decyzji podejmowanych na podstawie danych generowanych przez algorytmy.

Nie każde zdanie wygenerowane przez AI jest prawdziwe. Modele generatywnej AI bazujące na dużych modelach językowych potrafią „halucynować”, czyli tworzyć treści pozornie sensowne, ale niezgodne z faktami. AI może również utrwalać stereotypy i stronniczość obecne w danych treningowych. Bez umiejętności zadawania pytań i kwestionowania wyników AI stajemy się biernymi odbiorcami technologii – a nie jej świadomymi użytkownikami.

4. Świadomość etycznych i społecznych konsekwencji

AI nie jest neutralna. Każde jej wdrożenie niesie za sobą skutki – dla prywatności, rynku pracy, sprawiedliwości społecznej czy równości dostępu. Ten komponent AI Literacy dotyczy zrozumienia:

• jak systemy AI zbierają, wykorzystują i przetwarzają dane,
• jakie grupy społeczne mogą być marginalizowane lub faworyzowane przez algorytmy,
• jak utrzymać ludzką odpowiedzialność za decyzje podejmowane z udziałem AI.

Technologie AI mogą wzmacniać istniejące nierówności, naruszać prywatność lub podejmować decyzje w sposób nieprzejrzysty. Dlatego AI Literacy to również świadomość zagrożeń oraz umiejętność reagowania na te wyzwania.

AI Literacy jako edukacja zintegrowana i holistyczna

Skuteczna biegłość w AI nie opiera się na izolowanych umiejętnościach. Każdy z jej kluczowych komponentów wspiera pozostałe:

• Bez wiedzy o działaniu AI trudno ocenić jej wynik.
• Bez krytycznego podejście praktyczne użycie może prowadzić do nadużyć.
• Bez świadomości etycznej – nawet najbardziej zaawansowana znajomość narzędzi nie gwarantuje odpowiedzialnego działania.

Wraz z rozwojem generatywnej AI (np. modeli językowych tworzących teksty, obrazy czy kod), punkt ciężkości przesunął się z umiejętności „używania” AI na zdolność do jej rozumienia, oceniania i kwestionowania. Modele te mogą generować treści błędne, tendencyjne lub nieetyczne – i to użytkownik musi być w stanie je rozpoznać.

Dlatego AI Literacy to nie tylko kompetencja technologiczna. To coraz wyraźniej kompetencja obywatelska – umiejętność funkcjonowania w świecie, w którym inteligentne systemy mają wpływ na informacje, decyzje i działania. Oznacza to nie tylko „wiedzieć, jak coś działa”, ale także rozumieć, kiedy z tego korzystać, dlaczego i z jaką odpowiedzialnością.

Dlaczego AI Literacy jest ważne?

Biegłość w AI to dziś warunek uczestnictwa we współczesnym świecie – w pracy, w społeczeństwie, w edukacji. Pozwala wykorzystywać technologię świadomie, odpowiedzialnie i z korzyścią, zamiast biernie dostosowywać się do narzuconych zmian. Jej znaczenie można zrozumieć najlepiej, patrząc z trzech perspektyw:

Dla jednostek: sprawczość i odporność na zmiany

AI nie tylko automatyzuje zadania. Technologia ta zmienia charakter pracy i kompetencji, jakich oczekuje się od pracowników. Zamiast zastępować ludzi, coraz częściej uzupełnia ich możliwości, przesuwając nacisk w stronę umiejętności typowo ludzkich: myślenia krytycznego, empatii, rozwiązywania złożonych problemów, kreatywności.

Biegłość w AI:

• pomaga jednostkom lepiej adaptować się do zmian na rynku pracy,
• zwiększa konkurencyjność zawodową,
• pozwala podejmować świadome decyzje dotyczące roli AI w życiu codziennym i zawodowym.

Dzięki AI Literacy użytkownik rozumie, gdzie i jak działa AI – w aplikacjach, wiadomościach, rekomendacjach, prognozach czy obsłudze klienta. Potrafi rozpoznać manipulacje, błędy i uprzedzenia algorytmiczne, a nie tylko korzystać z gotowych odpowiedzi.

Dla organizacji: produktywność, bezpieczeństwo, odpowiedzialność

Organizacje, które rozwijają AI Literacy w swoich zespołach, zwiększają wydajność i przewagę konkurencyjną. Szkolenia w tym zakresie nie tylko usprawniają korzystanie z narzędzi AI, ale też:

• skracają czas analizy i wspierają proces podejmowania decyzji opartych o dane,
• poprawiają współpracę między działami technicznymi i nietechnicznymi,
• umożliwiają szybsze tworzenie wartościowych treści i insightów.

Jednocześnie biegłość w AI pozwala firmom:

• oceniać ryzyka technologiczne i zgodność z regulacjami,
• rozpoznawać i przeciwdziałać uprzedzeniom w danych,
• wzmacniać kulturę odpowiedzialności, w której pracownicy nie tylko „używają” AI, ale rozumieją, jak i dlaczego to robią.

Bez tego organizacje narażają się na błędne decyzje, problemy prawne oraz utratę zaufania wewnątrz i na zewnątrz.

Dla społeczeństwa: bezpieczeństwo informacyjne i równość

Na poziomie społecznym, AI Literacy to mechanizm obronny przed dezinformacją, naruszeniami prywatności i algorytmiczną niesprawiedliwością. Umiejętność rozpoznawania nieprawdziwych treści (deepfake, generowane obrazy, zmanipulowane wiadomości) staje się niezbędna. A tylko powszechny dostęp do wiedzy może przeciwdziałać cyfrowemu wykluczeniu i pogłębianiu nierówności.

Jak rozwijać AI Literacy?

AI Literacy wymaga ciekawości, otwartości i regularnej praktyki. Oto kilka sprawdzonych sposobów rozwoju biegłości w AI:

1. Korzystaj z kursów i szkoleń
   W sieci dostępnych jest wiele edukacyjnych treści i przydatnych materiałów. To dobry punkt wyjścia do zrozumienia podstaw działania AI i jej zastosowań.

   -> Zobacz naszą personalizowaną ofertę szkoleń z zakresu AI: forpeople.ai/szkolenia

2. Śledź zmiany i nowe trendy
   Regularne czytanie blogów, raportów i newsletterów (np. MIT Technology Review, TechCrunch) pomaga orientować się w szybko zmieniającym się świecie AI. Nawet kilka minut tygodniowo wystarczy, by nie wypaść z obiegu.
3. Wprowadzaj AI do edukacji i pracy
   Jeśli prowadzisz zajęcia lub zarządzasz zespołem, pokazuj konkretne przykłady użycia AI w codziennych zadaniach. Warsztaty i ćwiczenia z wykorzystaniem AI ułatwiają oswojenie się z technologią.
4. Dbaj o dostępność i równość
   AI Literacy powinno być dostępne dla wszystkich – niezależnie od miejsca zamieszkania, statusu społecznego czy wieku. Równość w dostępie do edukacji to warunek zmniejszania przepaści cyfrowej.

Podsumowanie

AI Literacy to dziś nie wybór – to konieczność. W świecie, gdzie sztuczna inteligencja przenika każdy aspekt życia – od edukacji i pracy po codzienne decyzje – zdolność do świadomego, krytycznego i etycznego korzystania z tych systemów staje się kompetencją obywatelską XXI wieku.

Nie chodzi tylko o umiejętność obsługi narzędzi, ale o zrozumienie ich działania, ocenę ich wiarygodności i refleksję nad ich wpływem społecznym. Biegłość w AI to nie tylko umiejętność świadomego korzystania z narzędzi AI, ale etyczne współdziałanie z technologią, odpowiedzialność i realny wpływ – na własną karierę, na decyzje w organizacji i na kształt przyszłego społeczeństwa.

To, jak wykorzystamy potencjał AI, zależy od poziomu naszej świadomości – a ta zaczyna się od edukacji. AI nie zastąpi ludzi – ale może pomóc ludziom, którzy wiedzą, jak z niej mądrze korzystać.

Źródła:

[1] World Economic Forum, Jobs of Tomorrow: Mapping Opportunity in the New Economy, 2020, s. 4. Dostęp: https://www3.weforum.org/docs/WEF_Jobs_of_Tomorrow_2020.pdf 

[2] IBM (2023). AI literacy: Closing the artificial intelligence skills gap. Dostęp: https://www.ibm.com/think/insights/ai-literacy/ 

[3] Digital Promise. (2023). AI Literacy Framework. https://digitalpromise.org/2024/06/18/ai-literacy-a-framework-to-understand-evaluate-and-use-emerging-technology/ 

[4] AI Act – Art. 4(1)(e): https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32024R1689